Historia sądownictwa w Jarosławiu
Ślady najdawniejszego osadnictwa świadczą o tym, iż Jarosław od pradawnych czasów był bardzo ważnym ośrodkiem - zwłaszcza handlowym, z czym też nierozerwalnie zachodziła potrzeba stanowienia prawa w celu rozstrzygania sporów i zapewnienia bezpieczeństwa tak ludności miejscowej jak i kupców czy też innej ludności napływowej.
Związany z handlem rozwój Jarosławia widoczny był zwłaszcza od około 100 roku n.e. kiedy to na ziemi jarosławskiej zaznaczyły się wpływy kultury rzymskiej. W czasie istnienia silnego imperium rzymskiego, przez Jarosław i jego okolice leżące na przebiegającym także wzdłuż Sanu szlaku solno-bursztynowym bałtycko-czarnomorskim, wędrowały greckie i rzymskie karawany kupieckie. Stały rozwój handlu i związana z tym intensyfikacja przemieszczania się ludności wymusiła u progu średniowiecza w IV i V w. n.e. wznoszenie warownych, dobrze ufortyfikowanych grodów. Taki warowny gród powstał wówczas też obok prastarej osady jarosławskiej, której śladów należy szukać na terenie późniejszego opactwa benedyktynek.
W pobliżu osady już od wczesnego średniowiecza rozwijało się osadnictwo o typie podgrodziowym i targowym. Oprócz dużego znaczenia komunikacyjno-handlowego Jarosław na przestrzeni dziejów spełniał także bardzo ważne zadanie obronne, co zwłaszcza było istotne w początkach X wieku, kiedy to tereny te położone na pograniczu polsko-ruskim przeszły we władanie Piastów.
W następnym burzliwym okresie historycznym, tereny na których usytuowany był też Jarosław, przez długi okres pozostawały we władaniu władców Rusi. Nie mniej, owo dogodne usytuowanie Jarosławia na skrzyżowaniu głównych szlaków handlowych, wpływało na dalszy stopniowy jego rozwój. Osada-gród w drodze rozwoju przekształciła się w miasto jeszcze przed rokiem 1375. Pierwsze prawa miejskie, lokacyjne Jarosław otrzymał w 1323 roku.
Z „handlowym charakterem" Jarosławia stale nierozerwalnie związana był potrzeba stosowania prawa i to nie tylko dla zapewnienia bezpieczeństwa w obrocie handlowym ale również dla zapewnienia bezpieczeństwa tak mieszkańców Jarosławia jak i napływowej ludności trudniącej się handlem.
W okresie sprawowania władzy książąt ruskich - do czasu rządów w Polsce Kazimierza Wielkiego, który podczas swojego panowania włączył do Polski zachodnią część Rusi Czerwonej z Sanokiem, Przemyślem i Jarosławiem - miasta na tych terenach, w tym także Jarosław, rządziły się na tzw. prawie ruskim. Po wyłączeniu miasta spod jurysdykcji monarszej, kiedy to nastąpiła pierwsza lokacja Jarosławia, wprowadzano prawo niemieckie na miejsce dawnego ruskiego.
7 grudnia 1375 r., sprawujący m.in. na tych terenach rządy Władysław Opolczyk, wydał we Lwowie drugi przywilej lokacyjny - przenosząc miasto w miejsce obecnej starówki - nadający też miastu Jarosław prawo magdeburskie.
Stosowanie tego prawa w tym okresie spowodowało, iż zniesione zostały odrębne sądy dla każdej narodowości i wszyscy mieszkańcy podporządkowani zostali sądowi składającemu się z zatwierdzanych przez władającego ławników.
Stosownie do zapisów tego aktu lokacyjnego wszyscy obywatele i mieszkańcy Jarosławia odtąd mieli we wszystkich sprawach odpowiadać, nie jak dotychczas przed sędziami oraz podsędkami i ich urzędnikami, lecz przed swoimi wójtami. Natomiast wójtowie i ich następcy w wypadku skarg, według ich prawa niemieckiego mieli odpowiadać przed sprawującym władzę albo sędzią czyli starostą generalnym. Natomiast w sprawach kryminalnych i tzw. głowy, wójtowie i ich następcy posiadali pełną i całkowitą władzę sądzenia, orzekania i karania według prawa niemieckiego.
Stosownie do uregulowań prawa magdeburskiego wójt dziedziczny, z jednej strony był wasalem pana feudalnego - do którego należało miasto, a z drugiej strony reprezentował interesy miasta i praktycznie był głową miasta.
Wójt dziedziczny nie tylko wybierał radę miasta ale też mianował wójta sądowego i ławników. Zgodnie z prawem magdeburskim, któro zawierało szereg norm zwłaszcza prawa karnego, sprawy rozstrzygane były przede wszystkim przez ławników, a dopiero pod ich nieobecność przez wójta lub burgrabiego.
Pierwsza informacja o ławniczej ławie w Jarosławiu pochodzi dopiero z 1518 r., jednakże należy przypuszczać, iż już z chwilą wydania aktu lokacyjnego i wprowadzenia na te obszary prawa magdeburskiego, od początku w Jarosławiu musiało istnieć kilkuosobowe kolegium ławników rozstrzygających wraz z wójtem sądowym sprawy.
Stosownie do wydanego w roku 1518 przez kasztelana krakowskiego Spytka Jarosławskiego „porządku wyboru władz miejskich" wójt sądowy i ławnicy mieli być wybierani przez wójta dziedzicznego w uzgodnieniu z właścicielami miasta na okres kadencji 1 roku. Jednakże z uwagi na to, iż od roku 1519 Jarosław był miastem podzielonym pomiędzy trzech współwłaścicieli, wójt sądowy miał być alternatywnie wybierany z każdej części miasta. Zwykle ta sama osoba pełniła funkcję wójta sądowego przez kilka kadencji z rzędu. Np. w latach 1599 - 1635 funkcję tą w Jarosławiu pełnili po kolei: Stanisław Wolborski, Jakub Żochowski i Wojciech Rubinowski. Również ławnicy, pomimo corocznych elekcji, pełnili swój urząd zwykle po kilka lat z rzędu. Z odtworzonych ( lecz niepełnych ) składów ławy jarosławskiej wynika, że swego rodzaju rekordzistą był w niej Jan Ruralis, który funkcję ławnika pełnił nieprzerwanie od roku 1602 do 1622.
Ten sposób wyboru władz sądowniczych w Jarosławiu stosowany był na pewno jeszcze w 1636 roku, co zostało potwierdzone przez ówczesnych właścicieli miasto - tj. Annę Ostrogską, Katarzynę Zamoyską, Annę Alojza Chodkiewiczową i Stanisława Lubomirskiego.
Wybrani ławnicy byli następnie zaprzysiężani, stąd zwano ich panami przysiężnymi, przysiężnikami lub panami wiernymi.
O pierwszym komplecie ławników jarosławskich mowa jest w zapiskach historycznych pochodzących z roku 1552. Było ich siedmiu i pobierali oni wraz z wójtem sądowym uposażenia z opłat sądowych.
Siedzibą urzędu wójtowsko-ławniczego był ratusz. Tam też rozpatrywane były wszelkie sprawy sądowe. W okresie gdy ratusz był zniszczony, rozprawy odbywały się w domu wójta lub w innych kamienicach prywatnych, co jednakże spotykało się z niezadowoleniem właścicieli Jarosławia, którzy dążyli do sprawnego prowadzenia remontów tak by rozstrzyganie spraw odbywało się w miejscu do tego przeznaczonym - tj. ratuszu.
Działające wówczas sądy można było podzielić na zwyczajne i nadzwyczajne. Sesje sądowe zwyczajne odbywały się zwykle raz w tygodniu - w Jarosławiu przeważnie w piątek.
Do nadzwyczajnych sądów należały:
-
1) Sądy wielkie ( iudicium magnum ). Były one zwoływane zazwyczaj trzy razy wroku. W Jarosławiu w sądzie wielkim uczestniczył również burmistrz i rajcy.
-
2) Sądy gajone wyłożone ( iudicium expositum ). Trwały one dwa tygodnie irozpatrywały głównie sprawy sporne.
-
3) Sądy potoczne zwane też potrzebnymi lub koniecznymi ( iudicium necessarum ). Były one zwoływane na życzenie stron dla pilnych spraw niespornych. Mogły się one odbywać każdego dnia i nie tylko w ratuszu, ale również w domach prywatnych, np. wcelu sporządzenia testamentu.
-
4) Tzw. sądy prawa gorącego, które były zwoływane dla osądzenia spraw ocharakterze kryminalnym.
Poza powyższymi sądami w Jarosławiu, silnym ośrodku handlowym, działał również sąd jarmarczny. Początkowo wszelkie spory związane z handlem i jarmarkami rozpatrywane były przez sądy wójtowsko-ławnicze i wpisywane były w miejskie księgi sądowe. Z okresu tego zachowały się tylko dwie księgi sądowe - jedna z roku 1613, druga z lat 1627-1635 oraz jedna księga testamentowa z lat 1590-1628.
Wraz ze wzrastającą rolą jarmarków jarosławskich, przynajmniej od drugiej połowy XVI w. dla sądu jarmarcznego prowadzone już były osobne księgi sądowe. Niestety, pierwsza zachowana księga zawierająca protokoły sądów targowych pochodzi z roku 1644. Zażalenia rozpatrywane były przez kolegium złożone z aktualnego wójta sądowego i dwóch ławników. Kolegium przewodniczył wójt sądowy, który w wydawanych dekretach do swojego tytułu dodawał: „ sędzia spraw miejskich targowych".
Procesowanie się w ówczesnych czasach było bardzo kosztowne o czym świadczy taksa expansów notarialnych, w których wyszczególnione zostały ceny każdej czynności wraz z tzw. przyłożeniem pieczęci ławniczej.
Najstarsza pieczęć ławnicza znana jest z dokumentu pochodzącego z roku 1550. Była to pieczęć o średnicy 27 mm. i w otoku miała napis IURATORUM JAROSLAVIENSIS.
Z zapisów tych wynika, iż od wyroków sądów miejskich oraz jarmarcznych przysługiwało prawo odwołania się w formie apelacji do sądu zamkowego.
W 1594 roku Anna Ostrogska i Katarzyna Sieniawska uzgodniły, że sądy apelacyjne każda z nich będzie odbywać sama poprzez swoich namiestników i tylko dla swojej części miasta. W przypadku gdyby poszkodowani nie godzili się z wyrokami wydanymi przez namiestników, a obu właścicielek nie było by w mieście, poszkodowanym przysługiwało prawo do odwołania się do sądu we Lwowie.
Egzekucją wyroków wydanych przez sąd zamkowy zajmował się sąd miejski.
Po śmierci Anny Ostrogskiej nowi współwłaściciele Jarosławia w 1636 roku uzgodnili, że apelacje od sądów miejskich będą rozpatrywane dwa razy w roku, pierwszy raz w sierpniu, a drugi raz na św. Marcina, przez trzech delegatów, tzn. po jednym przedstawicielu każdego współwłaściciela. Każdy delegat mógł rozpatrywać sprawy tylko z części miasta należącej do jego pana.
Z czasem rada miejska w Jarosławiu, podobnie jak i w innych miastach, wbrew przepisom prawa magdeburskiego, przejęła znaczną część sądownictwa miejskiego. Wówczas też zakres kompetencji sadowniczych między ławą a radą stał się słabo rozgraniczony. Trafiały do sądu" radzieckiego", mimo niechęci a nawet zaleceń cechowych nakazujących załatwianie spraw wewnątrz cechu, sprawy sporne pomiędzy rzemieślnikami, spory o zakres kompetencji poszczególnych cechów, czy też skargi dłużników. W dalszym ciągu od wyroków sądów „radzieckich" przysługiwało prawo apelacji do sądu zamkowego.
W okresie porozbiorowym Polski tereny na których położony jest również Jarosław - na mocy traktatu z 18 września 1773 r. - przyłączone zostały do monarchii habsburskiej. Wówczas też zniesiono dotychczasową administrację i zaprowadzono nowy rząd. Urzędowa nazwa tych ziem odtąd brzmiała Królestwo Galicji i Lodomeni - potocznie nazwana Galicją.
Dokonano także rozdziału sądów od władzy administracyjnej, przy czym przejściowo na tych terenach utrzymano sądownictwo polskie w miastach, a także szlacheckie sądy ziemskie i grodzkie. Rozdzielone zostało sądownictwo cywilne i karne. Wprowadzono sądownictwo powszechne w sprawach karnych. Jedynie przy rozpatrywaniu spraw cywilnych zachowano zasadę stanowości.
W latach 1784-1787 przeprowadzono reformę sadową w Galicji. Ustanowiono wtedy w roku 1785 Sąd Apelacyjny z siedzibą we Lwowie który był instancją odwoławczą od wyroków cywilnych pierwszej instancji i sądów kryminalnych. Od orzeczeń tego sądu dopuszczano odwołania do Najwyższej Izby Sprawiedliwości we Wiedniu.
W 1787 utworzono w Galicji kilkanaście sądów kryminalnych. W większych miastach ich funkcje wypełniały senaty karne magistratów. Od 1803 r. w sprawach zagrożonych karą do sześciu miesięcy pozbawienia wolności orzekali sędziowie policyjni. Od ich orzeczeń przysługiwało prawo do odwołania do Gubernium. Sprawy cywilne w miastach rozstrzygały magistraty.
Trwały ustrój sądów na podstawie nowoczesnych zasad ich organizacji, wraz z instytucją sędziów przysięgłych wprowadzono dopiero w 1867 r. Obok sądownictwa powszechnego dla spraw cywilnych i karnych powołano sądy szczególne. W Galicji utworzono wówczas sądy: powiatowe, krajowe oraz dwa wyższe sądy krajowe.
W każdym powiecie powołano co najmniej dwa jednakowe sądy powiatowe sprawujące sądownictwo niesporne. Sądy powiatowe rozstrzygały sprawy o wykroczenia i sprawy cywilne w wypadku stosunkowo niewielkiej wartości przedmiotu sporu.
Następną instancją sądową były kolegialne sądy krajowe. Rozpoznawały one wszystkie sprawy cywilne i karne, które nie należały do właściwości innych sądów. Jednocześnie były sądami drugiej instancji dla orzeczeń sądów powiatowych. O winie w sprawach karnych zagrożonych karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności oraz o przestępstwach politycznych i prasowych decydowało grono 12 sędziów przysięgłych. Wymiar kary należał do sędziów zawodowych.
W Jarosławiu c.k. Sąd Powiatowy - podobnie jak i większość sądów powiatowych w Galicji - ustanowiony został na podstawie ustawy z dnia 11 czerwca 1868 r. o ustanowieniu Sądów Powiatowych. Funkcjonował on w okręgach Sądu Obwodowego w Przemyślu i Wyższego Sądu Krajowego we Lwowie.
W 1902 r. Sąd Powiatowy w Jarosławiu składał się z radcy, sekretarza, 7 adiunktów, 3 oficjalistów, 5 urzędników kancelarii i 1 funkcjonariusza Prokuratury Państwowej. W tym też roku na liście z powiatu jarosławskiego znalazło się 62 sędziów przysięgłych.
W okresie tym w Jarosławiu działał też c.k. Sąd Powiatowy dla spraw dochodów skarbowych, który działał na podstawie rozporządzenia ministra skarbu z roku 1849.
W roku 1902 składał się on z przewodniczącego, 9 asesorów i 3 urzędników.
Na podstawie rozporządzenia c.k. Ministra sprawiedliwości z dnia 25 czerwca 1909 r. w Jarosławiu ustanowiony został Sąd obwodowy, który obejmował powiaty sądowe Jarosław, Pruchnik, Radymno i Sieniawa, Cieszanów i Lubaczów.
W okresie tym w Pruchniku działał Sąd grodzki ustanowiony na podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 sierpnia 1891 r. ( Dz. U. p0. Nr 123 ) Gmin: 19. W roku 1902 sąd ten składał się z jednego sędziego, dwóch adiunktów, trzech urzędników i jednego funkcjonariusza Prokuratury Państwowej.
Z kolei w Radymnie są grodzki ustanowiony został na podstawie w/w ustawy z dnia 11 czerwca 1868 r. ( Dz. P.p. Nr 59 ) Gmin: 31. W roku 1902 składał się on z: jednego radcy, jednego sekretarza, trzech adiunktów, pięciu urzędników i jednego funkcjonariusza Prokuratury Państwowej.
Również w Sieniawie na podstawie w/w ustawy ustanowiony został sąd grodzki, w którym w roku 1902 procowali: jeden radca, jeden sekretarz, dwóch adiunktów, czterech urzędników i jeden funkcjonariusz Prokuratury Państwowej.
Utworzony w Jarosławiu Sąd Powiatowy początkowo mieścił się w zabytkowej kamienicy Attavantich przy obecnej ulicy 3 Maja, a następnie około roku 1906 przeniesiony został do budynku który zajmuje do dnia dzisiejszego. Początkowo budynek ten był wynajmowany na potrzeby sądu, a następnie aktem notarialnym z dnia 12 kwietnia 1926 r. został on nabyty przez Skarb Państwa ( Zarząd Sprawiedliwości ) od Luzera Dillera będącego właścicielem tego budynku.
Po odzyskaniu niepodległości - z dniem 1 stycznia 1919 r. polskie Ministerstwo Sprawiedliwości objęło administrację sądownictwa w byłym zaborze austriackim, ale dopiero od 1 stycznia 1929 r. zunifikowano system sądownictwa na terenie całej II Rzeczypospolitej. Dotychczasowy Sąd Obwodowy w Przemyślu przemianowano na Sąd Okręgowy, który cały czas pozostawał we właściwości apelacji lwowskiej, zaś sąd w Jarosławiu zawierał się w jego strukturach i stan ten trwał do wybuchu II wojny światowej.
Tuż po II wojnie światowej strukturę sądownictwa oparto na stanie z dnia 1 września 1939 r., z tym że w miejsce apelacji lwowskiej utworzono apelację rzeszowską, funkcjonującą w latach 1945-1946, a następnie od połowy 1949 r. W międzyczasie sądy z okręgu tej apelacji, w tym Sąd Okręgowy w Przemyślu, włączano do apelacji krakowskiej.
Od 1948 r. likwidacją sądów grodzkich - w tym także funkcjonujących w Radymnie i Pruchniku - rozpoczęto reorganizację sądownictwa i z dniem 1 stycznia 1951 r. wprowadzono nowe struktury organizacyjne dostosowując je do podziału administracyjnego kraju. Sąd Apelacyjny w Rzeszowie przemianowano wówczas na Sąd Wojewódzki, a dotychczasowy Sąd Okręgowy w Przemyślu został Ośrodkiem Zamiejscowym Sądu Wojewódzkiego w Rzeszowie. W takiej strukturze funkcjonował do końca lat 60-tych, obejmując swą właściwością także Sąd Powiatowy w Jarosławiu.
W związku z reformą administracyjną przeprowadzoną w 1975 r., po utworzeniu województwa przemyskiego powołano także Sąd Wojewódzki w Przemyślu, który objął swą właściwością dzisiejsze powiaty jarosławski, lubaczowski, przemyski i przeworski.
Z dniem 1 czerwca 2000 r. Sąd Rejonowy w Jarosławiu - po dokonaniu kolejnej reformy administracyjnej, m.in. znoszącej Sąd Okręgowy w Przemyślu na podstawie rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 maja 2000 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie utworzenia sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości (Dz. U. Nr 44, poz. 515) - włączony został do właściwości miejscowej Sądu Okręgowego w Rzeszowie.
Z kolei z dniem 1 lipca 2001 r. - na podstawie rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 18 maja 2001 r. w sprawie utworzenia sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości ( Dz. U. Nr 64, poz. 654) Sąd Rejonowy w Jarosławiu wraz z całym okręgiem przemyskim włączono do Sądu Okręgowego w Krośnie.
Na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 kwietnia 2005 r. w sprawie utworzenia Sądu Okręgowego w Przemyślu oraz zmiany rozporządzenia w sprawie sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości (Dz. U. nr 63, poz. 587) od dnia 1 maja 2005 r. Sąd Rejonowy w Jarosławiu ponownie pozostaje we właściwości Sądu Okręgowego w Przemyślu.
Siedziba Sądu Rejonowego w Jarosławiu od około roku 1906 stale znajduje się w budynku mieszczącym się przy obecnej ulicy Jana Pawła II 11, przy czym w latach 1988-1993 w budynku tym przeprowadzany był gruntowny remont i na ten czas sąd swoją siedzibę przeniósł do pobliskiego budynku Jarosławskiego Starostwa Powiatowego.
7 lipca 2017 r. oddano do użytku wyremontowany budynek Sądu Rejonowego przy ulicy Czarnieckiego 4 w Jarosławiu, w którym poprzednio mieściła się Komenda Powiatowa Policji w Jarosławiu. Po przebudowie siedziba Sądu Rejonowego w Jarosławiu powiększyła się o ponad 2300 m2. Cały budynek przystosowany jest do potrzeb osób niepełnosprawnych, a także spełnia wysokie standardy bezpieczeństwa i ochrony przeciwpożarowej. Dzięki rozbudowie uzyskano możliwość połączenia budynków w funkcjonalną całość
W ostatnim powojennym okresie działalnością Sądu w Jarosławiu kierowali kolejno prezesi: Argasiński, Tadeusz Rybicki, Władysław Telega, Zdzisław Miara, Leszek Gdula, Jan Dela, Barbara Stukan-Pytlowany, Piotr Guzy, Anna Drabik, Lucyna Zygmunt, Jadwiga Gil-Pawłowska i Wioletta Lotycz.
